19 Kasım 2015 Perşembe
15 Kasım 2015 Pazar
Sürpriz effekti
Sürpriz effekti
2001-ci ildə Greqori Berns başda olmaqla bir qrup tədqiqatçı insan beyninin gözlənilən və gözlənilməz həzzə necə reaksiya verdiyini araşdırmaq üçün yoxlama apardılar. Sınaq olunan adamların ağzına nazik boru birləşdirilmişdi. Bir halda onlara deyirdilər ki, indi bu boru ilə sizə meyvə şirəsi veriləcək. Bundan sonra meyvə şirəsi buraxılır və beyinin necə reaksiya verməsi skaner olunurdu. Şirə qəbul olunan anda beyini zolaqlı cismində oyanma müşahidə olunur. Beynin bu hissəsi müsbət stimulları (mükafat, kompliment, dadlı yemək və s.) cavablandırır.
İkinci halda adamlar meyvə şirəsi olacağını bilmirdilər. Dadlı meyvə şirəsi onlara gözlənilmədən verildikdə beyinin həmin sahəsində çox daha yüksək aktivlik qeydə alındı. Adamların birinic halla müqayisədə bu halda daha məmnun olduğu onların mimikalarından da hiss olunurdu.
Hər kəsin təcrübədən bildiyi kimi, məsələn, çoxdan geymədiyi paltarın cibində yaddan çıxıb qalmış pul tapanda adam bərk sevincək olur. Sürprizlər beyində elə güclü oyanmalar yaradır ki, onlar əlaqədar nəsnələrə münasibəti kökündən dəyişə bilir. Məsələn, nifrət edilən adam çox çətin vəziyyətinizdə gözlənilmədən yardım edərsə, bu halda yaranan pozitiv hislər həmin adama qarşı nifrət hissini yox edə bilər. Bu təzahürün tərs üzü də var. Hörmət bəslədiyin bir adam gözlənilməz halda elə neqativ hərəkət edər ki, ona olan hörmət hissi bir anda yox olar.
Sürpriz effektinə nail olmaq üçün adamlar yaxşı işlərin gözlənilməz olmasına çalışırlar. Pis şeylərin gözlənməz olmasından qaçmaq üçün, məsələn, adama pis bir xəbər verəndə onu bu xəbərə hazırlamaq lazım gəlir. Xəyanət də bu səbəbdən dəhşətlidir, çünki gözləmədiyi halda aldığı zərbədir.
Sürpriz effketi izah edir ki, nədən ayın sonunda maaş almaq adamlar üçün bir o qədər sevindirci deyil, lakin gün ərzində təsadüfi bir müştəriyə göstərilən xidmətə görə 3-5 manat şirinlik aldıqda daha çox sevinirlər.
2001-ci ildə Greqori Berns başda olmaqla bir qrup tədqiqatçı insan beyninin gözlənilən və gözlənilməz həzzə necə reaksiya verdiyini araşdırmaq üçün yoxlama apardılar. Sınaq olunan adamların ağzına nazik boru birləşdirilmişdi. Bir halda onlara deyirdilər ki, indi bu boru ilə sizə meyvə şirəsi veriləcək. Bundan sonra meyvə şirəsi buraxılır və beyinin necə reaksiya verməsi skaner olunurdu. Şirə qəbul olunan anda beyini zolaqlı cismində oyanma müşahidə olunur. Beynin bu hissəsi müsbət stimulları (mükafat, kompliment, dadlı yemək və s.) cavablandırır.
İkinci halda adamlar meyvə şirəsi olacağını bilmirdilər. Dadlı meyvə şirəsi onlara gözlənilmədən verildikdə beyinin həmin sahəsində çox daha yüksək aktivlik qeydə alındı. Adamların birinic halla müqayisədə bu halda daha məmnun olduğu onların mimikalarından da hiss olunurdu.
Hər kəsin təcrübədən bildiyi kimi, məsələn, çoxdan geymədiyi paltarın cibində yaddan çıxıb qalmış pul tapanda adam bərk sevincək olur. Sürprizlər beyində elə güclü oyanmalar yaradır ki, onlar əlaqədar nəsnələrə münasibəti kökündən dəyişə bilir. Məsələn, nifrət edilən adam çox çətin vəziyyətinizdə gözlənilmədən yardım edərsə, bu halda yaranan pozitiv hislər həmin adama qarşı nifrət hissini yox edə bilər. Bu təzahürün tərs üzü də var. Hörmət bəslədiyin bir adam gözlənilməz halda elə neqativ hərəkət edər ki, ona olan hörmət hissi bir anda yox olar.
Sürpriz effektinə nail olmaq üçün adamlar yaxşı işlərin gözlənilməz olmasına çalışırlar. Pis şeylərin gözlənməz olmasından qaçmaq üçün, məsələn, adama pis bir xəbər verəndə onu bu xəbərə hazırlamaq lazım gəlir. Xəyanət də bu səbəbdən dəhşətlidir, çünki gözləmədiyi halda aldığı zərbədir.
Sürpriz effketi izah edir ki, nədən ayın sonunda maaş almaq adamlar üçün bir o qədər sevindirci deyil, lakin gün ərzində təsadüfi bir müştəriyə göstərilən xidmətə görə 3-5 manat şirinlik aldıqda daha çox sevinirlər.
Tərbiyə haqqında
Tərbiyə haqqında
1. Uşaqlara müstəqil qərarlar qəbuluna imkan verməmək ona səbəb olur ki, böyüdükdə başqalarının dediyi ilə oturub-durmağa, əlaltı olmağa patoloji meylli şəxsiyyət kimi yetişirlər. Müstəqil qərar imkanı uşağa limitsiz müstəqillik vermək deyil, ziyanlı və ya yaramaz işlərin pis olması onlara üsullu başa salınmalıdır. Cəzalı qadağalardan, fiziki cəza verməkdən uzaq olmalı, lazımi vərdişlərə yönəltmək üçün stimullaşdırıcı metodlardan istifadə edilməlidi. - psixoloq Lora Dessauer
2. Uşağı daim nəzarətdə saxlamaq onun tərs bir insan kimi böyüməsinə zəmin ola bilir. Daimi təzyiqlərə məruz qalan uşaqlarda tərslik - valideyn basqılarından özünü müdafiə mexanizmi kimi formalaşır və ömür boyu qalıcı ola bilər.
3. Uşaqların ata ilə sıx emosional ünsiyyətdə olması onların gələcəkdə normal intim həyat qura bilməsi üçün qarantiyadır. Doktor Nurit Nahmaninin araşdırmaları göstərib ki, ata və oğul arasında münasibətlərin sağlam olması gələcəkdə onun əks cinslə və ümumiyytətlə başqa insanlarla normal ünsiyyət qura bilməsinə əhəmiyyətli təsir göstərir.
4. TV-yə həddən çox baxan uşaqlarda canlı ünsiyyət qabiliyyəti zəif inkişaf edir. Uşaqlar valideynərlə ünsiyyətə meylli olmur. Onların sualların əsasən TV-də görüb anlamadığı məsələlərlə bağlı olur. Valideynlərin həmin sullara cavabları uşaqlar üçün əksər hallarda qaneedici olmur. Ona görə getdikcə sualları da azaldırlar. Halbuki uşaqlarda sosial vərdişlərin inkişaf etməsi məhz valideynlərlə ünsiyyətdən başlayır. Bu ünsiyyət məhsuldar deyilsə uşaqda sosial vərdişlər zəif inkişaf edir.
5. TV-də zorakılıq izləmək uşaqları zorakılığa meylli edir. Xüsusən, filmlərdə zorakılığın mükafatlandırıldığını, qəhrəmanlıq kimi aşılandığını görüncə onlar eyni hərəkətləri öz təcrübəsində təkrarlamağa meyl edirlər. Öz həmyaşıdları ilə münasibətlərdə aqressiv olur, xırda səbəblərdən fiziki zorakılıq tətbiqinə meyl göstərirlər.
6. Uşaqlara zəruri sərbəstliyin verilməsi onların açıq tipli şəxsiyyət kimi yetişməsinə rəvac verir. Ünsiyyətə meylli, mədəni mübadilə üçün açıq insan olur. – psixoloq Mark Nilsen.
7. Neqativ hərəkətlərə görə cəzalandırma uşaqların bir qismində özünü doğruldur. Digər qismi isə eyni hərəkətləri növbəti dəfə necə edim ki, üstü açılmasın – bunun üsullarını fikirləşirlər. Nəticədə belə uşaqların daha çox şeyləri valideynlərdən gizlətmək meyli yaranır ki, bu da onların həyatı üçün yüsək risk yaranması deməkdir. – Daniel Pink.
8. Uşaqlara qarşı qəddar rəftar mütləq şəkildə onlara psixi travma yetirir. London Kral kollecinin araşdırmaçıları 26 min adamı öyrənməklə müəyyən ediblər ki, uşaqlıqda müxtəlif cür qəddar rəftara məruz qalmış adamlar arasında depressiya halları iki qat daha çox rast gəlinir.
9. Oreqon univ-nin araşdırmaçıları müəyyən etmişlər ki, kasıb ailələrdə böyüyən, buna görə normal qidalanmayan uşaqlarda qısamüddətli yaddaş qabiliyyəti normadan aşağı olur. Qısamüddətli yaddaş dedikdə, məsələn, telefon nömrəsini ilk eşitdikdə yadda saxlaya bilmək qabiliyyəti nəzərdə tutulur. Bu sahədə başqa araşdırmalar göstərib ki, uşaqlıqda normal qidalanmamaq beyinin normal həcm/kütlə qazana bilməməsinə səbəb olur.
10. İllinoys univ-nin araşdırmaları müəyyən edib ki, 3-5 yaşında ikən valideynləri ayrılan uşaqlar üçün bu fakt ciddi travma doğura bilir. Uşaqlar ayrılığın günahkarı olaraq ilk növbədə atanı görürlər. Bu da tamamilə təbiidir, çünki uşaqların gözündə ata daha güclü tərəf kimi görünür. Belə hallarda əksər uşaqların sonradan ata ilə münasibətləri gərgin olur. Buna görə, 3-5 yaş arası uşağı olan ailələrə boşanmanı (faktiki ayrılmanı) təxirə salmaq tövsiyə edilir.
1. Uşaqlara müstəqil qərarlar qəbuluna imkan verməmək ona səbəb olur ki, böyüdükdə başqalarının dediyi ilə oturub-durmağa, əlaltı olmağa patoloji meylli şəxsiyyət kimi yetişirlər. Müstəqil qərar imkanı uşağa limitsiz müstəqillik vermək deyil, ziyanlı və ya yaramaz işlərin pis olması onlara üsullu başa salınmalıdır. Cəzalı qadağalardan, fiziki cəza verməkdən uzaq olmalı, lazımi vərdişlərə yönəltmək üçün stimullaşdırıcı metodlardan istifadə edilməlidi. - psixoloq Lora Dessauer
2. Uşağı daim nəzarətdə saxlamaq onun tərs bir insan kimi böyüməsinə zəmin ola bilir. Daimi təzyiqlərə məruz qalan uşaqlarda tərslik - valideyn basqılarından özünü müdafiə mexanizmi kimi formalaşır və ömür boyu qalıcı ola bilər.
3. Uşaqların ata ilə sıx emosional ünsiyyətdə olması onların gələcəkdə normal intim həyat qura bilməsi üçün qarantiyadır. Doktor Nurit Nahmaninin araşdırmaları göstərib ki, ata və oğul arasında münasibətlərin sağlam olması gələcəkdə onun əks cinslə və ümumiyytətlə başqa insanlarla normal ünsiyyət qura bilməsinə əhəmiyyətli təsir göstərir.
4. TV-yə həddən çox baxan uşaqlarda canlı ünsiyyət qabiliyyəti zəif inkişaf edir. Uşaqlar valideynərlə ünsiyyətə meylli olmur. Onların sualların əsasən TV-də görüb anlamadığı məsələlərlə bağlı olur. Valideynlərin həmin sullara cavabları uşaqlar üçün əksər hallarda qaneedici olmur. Ona görə getdikcə sualları da azaldırlar. Halbuki uşaqlarda sosial vərdişlərin inkişaf etməsi məhz valideynlərlə ünsiyyətdən başlayır. Bu ünsiyyət məhsuldar deyilsə uşaqda sosial vərdişlər zəif inkişaf edir.
5. TV-də zorakılıq izləmək uşaqları zorakılığa meylli edir. Xüsusən, filmlərdə zorakılığın mükafatlandırıldığını, qəhrəmanlıq kimi aşılandığını görüncə onlar eyni hərəkətləri öz təcrübəsində təkrarlamağa meyl edirlər. Öz həmyaşıdları ilə münasibətlərdə aqressiv olur, xırda səbəblərdən fiziki zorakılıq tətbiqinə meyl göstərirlər.
6. Uşaqlara zəruri sərbəstliyin verilməsi onların açıq tipli şəxsiyyət kimi yetişməsinə rəvac verir. Ünsiyyətə meylli, mədəni mübadilə üçün açıq insan olur. – psixoloq Mark Nilsen.
7. Neqativ hərəkətlərə görə cəzalandırma uşaqların bir qismində özünü doğruldur. Digər qismi isə eyni hərəkətləri növbəti dəfə necə edim ki, üstü açılmasın – bunun üsullarını fikirləşirlər. Nəticədə belə uşaqların daha çox şeyləri valideynlərdən gizlətmək meyli yaranır ki, bu da onların həyatı üçün yüsək risk yaranması deməkdir. – Daniel Pink.
8. Uşaqlara qarşı qəddar rəftar mütləq şəkildə onlara psixi travma yetirir. London Kral kollecinin araşdırmaçıları 26 min adamı öyrənməklə müəyyən ediblər ki, uşaqlıqda müxtəlif cür qəddar rəftara məruz qalmış adamlar arasında depressiya halları iki qat daha çox rast gəlinir.
9. Oreqon univ-nin araşdırmaçıları müəyyən etmişlər ki, kasıb ailələrdə böyüyən, buna görə normal qidalanmayan uşaqlarda qısamüddətli yaddaş qabiliyyəti normadan aşağı olur. Qısamüddətli yaddaş dedikdə, məsələn, telefon nömrəsini ilk eşitdikdə yadda saxlaya bilmək qabiliyyəti nəzərdə tutulur. Bu sahədə başqa araşdırmalar göstərib ki, uşaqlıqda normal qidalanmamaq beyinin normal həcm/kütlə qazana bilməməsinə səbəb olur.
10. İllinoys univ-nin araşdırmaları müəyyən edib ki, 3-5 yaşında ikən valideynləri ayrılan uşaqlar üçün bu fakt ciddi travma doğura bilir. Uşaqlar ayrılığın günahkarı olaraq ilk növbədə atanı görürlər. Bu da tamamilə təbiidir, çünki uşaqların gözündə ata daha güclü tərəf kimi görünür. Belə hallarda əksər uşaqların sonradan ata ilə münasibətləri gərgin olur. Buna görə, 3-5 yaş arası uşağı olan ailələrə boşanmanı (faktiki ayrılmanı) təxirə salmaq tövsiyə edilir.
Musiqinin canlılara təsiri
Musiqinin və onun növlərinin insanlara, habelə heyvan və bitkilərə necə təsir göstərməsiylə bağlı çox sayda araşdırmalar aparılıb, geniş biliklər mövcuddur. Eksperimentdə tələbələrdən bir qrupuna 2 saat ərzində kədərli musiqilər, digər qrupa eyni vaxtda şən ritmik musiqilər dinlədildi və sonra onların davranışı müşahidə edildi. Birinci qrup tələbələr seans sonrası əzgin vəziyyətə düşdükləri halda, ikincilər enerjili görünürdülər. Bunun neyroloji izahı belədir ki, sağlam orqanizmdə iki yüzdən çox ritmik proses var. Onlar hamısı sinir sistemi ilə əlaqəlidi, vahid orkestr kimi harmonik çalışırlar. Ağır ritmli, kədərli melodiyalara xeyli müddət qulaq asdıqda orqanizm ritmdən düşür, daha doğrusu orqanizmin prosessual ritmləri kədəli musiqini ritminə sinxronlaşmağa meyl edir. Nəticədə adam əzgin vəziyyətə düşür. Əksinə, şən ritmli mahnılar orqanizmdə prosessual ritmləri yüksəldir, bədəndə enerji dövriyyəsi yüksəlir, gümrahlıq müşahidə olunur.
--Aylarca kədərli musiqilər dinlədikdə bədəndə ritm zəifliyi xroniki hal alır. Belə adamarda pessimist meyllər, depressiya zəmini yaranır. Eyni düşgünlük kədərli poeziya, nəsr, depressiv filmlər və sairəyə də aiddir.
--Kulturoloqlar müəyyən ediblər ki, fərqli mədəniyyətlərdə hansı növ musiqilərin üstünlük təşil etməsi ilə əhalinin ictimai aktivliyi arasında əlaqə var. Kədərli musiqilərin üstün olması həmin cəmiyyətlərin süstlüyü, mütiliyi ilə müşayiət olunur. Belə mədəniyyətlərdə təksə musiqidə deyil, nəsrdə, poeziyada, incəsənətdə kədərli motivlər üstünlük təşkil edir. Şer yazanlar, musiqi bəstəçiləri və başqaları cəmiyyətin təlabatına uyğun olaraq daha çox dramatik yaradıcılığa üstünlük verirlər. Buna görə, həmin mədəniyyətlərin dirçəlməsi üçün ədəbiyyat və incəsənətdə pozitiv ruhun önə çıxarılması vacib sayılır.
--Avtoritar idarəçilər idarə olunanları ölgün ruhda saxlamaq üçün bir qayda olaraq repressiv ruhlu yaradıcılığın təbliğ olunmasına maraq göstərirlər. Bu cür poeziya, musiqi və sairə öz növündən narkotikdir.
--Aylarca kədərli musiqilər dinlədikdə bədəndə ritm zəifliyi xroniki hal alır. Belə adamarda pessimist meyllər, depressiya zəmini yaranır. Eyni düşgünlük kədərli poeziya, nəsr, depressiv filmlər və sairəyə də aiddir.
--Kulturoloqlar müəyyən ediblər ki, fərqli mədəniyyətlərdə hansı növ musiqilərin üstünlük təşil etməsi ilə əhalinin ictimai aktivliyi arasında əlaqə var. Kədərli musiqilərin üstün olması həmin cəmiyyətlərin süstlüyü, mütiliyi ilə müşayiət olunur. Belə mədəniyyətlərdə təksə musiqidə deyil, nəsrdə, poeziyada, incəsənətdə kədərli motivlər üstünlük təşkil edir. Şer yazanlar, musiqi bəstəçiləri və başqaları cəmiyyətin təlabatına uyğun olaraq daha çox dramatik yaradıcılığa üstünlük verirlər. Buna görə, həmin mədəniyyətlərin dirçəlməsi üçün ədəbiyyat və incəsənətdə pozitiv ruhun önə çıxarılması vacib sayılır.
--Avtoritar idarəçilər idarə olunanları ölgün ruhda saxlamaq üçün bir qayda olaraq repressiv ruhlu yaradıcılığın təbliğ olunmasına maraq göstərirlər. Bu cür poeziya, musiqi və sairə öz növündən narkotikdir.
Bizim əsl səsimizdir hansıdır ?
Öz səsini səs yazısından dinləyərkən fərq olduğunu yəqin hamı duyub. Hər kəs öz səsini özü canlı eşitdiyi kimi, başqaları isə səs yazısında olduğu kimi eşidir. Sual oluna bilər, bunlardan hansı bizim əsl səsimizdir: özümüz danışarkən eşitdiyimiz, ya səsyazma qurğularının yazdığı?
Cavab: səsyazma qurğularının yazdığı. Özündən başqa hamı səni məhz həmin (əsl) səslə eşidir. Burda “öz səs” və “əsl səs” anlayşlarını fərqləndirmək lazım gəlir.
Məsələ ondadır ki, öz səsi daxili qulaq iki yolla qəbul edir:
1) səs dalğalarının qulaq təbilinə təmasından (xarici eşitmə);
2) baş toxumalarının daxili qulaqla təmasından (daxili eşitmə). Məsələn, şiddətli həyəcan hallarında adama elə gəlir ki, ürəyinin döyüntülərini eşidir. Sanki, ürək qulağın içində guppuldayır. Bu, daxili eşitmədir. Danışan zaman hər kəs öz səsini bu iki üsulun birgə çalışması sayəsində eşidir. Daxili eşitmə aşağı tezlikli səsləri gücləndirdiyi üçün fərq yaranır. Buna görə hər kəs öz səsini bir cür, başqaları onun səsini başqa cür (əslində olanı) eşidir.
Başqalarının səsini yalnız xarici eşitmə ilə qəbul edirik. Buna görə, istər canlı dinlədikdə, istər səs yazısından eşitdikdə əksər adamların səsində çox fərq hiss etmirik. Bəzi adamlar üçün fərq çox hiss olunandır, bu da onların səsinin xüsusi parametrlərə sahib olmasına görədir.
Biryumurta ekizlərinin səsləri tamama yaxın eyni olduğuna görə onların hər biri əsl səsini əkiz tayının ifasında canlı olaraq eşidir.
Cavab: səsyazma qurğularının yazdığı. Özündən başqa hamı səni məhz həmin (əsl) səslə eşidir. Burda “öz səs” və “əsl səs” anlayşlarını fərqləndirmək lazım gəlir.
Məsələ ondadır ki, öz səsi daxili qulaq iki yolla qəbul edir:
1) səs dalğalarının qulaq təbilinə təmasından (xarici eşitmə);
2) baş toxumalarının daxili qulaqla təmasından (daxili eşitmə). Məsələn, şiddətli həyəcan hallarında adama elə gəlir ki, ürəyinin döyüntülərini eşidir. Sanki, ürək qulağın içində guppuldayır. Bu, daxili eşitmədir. Danışan zaman hər kəs öz səsini bu iki üsulun birgə çalışması sayəsində eşidir. Daxili eşitmə aşağı tezlikli səsləri gücləndirdiyi üçün fərq yaranır. Buna görə hər kəs öz səsini bir cür, başqaları onun səsini başqa cür (əslində olanı) eşidir.
Başqalarının səsini yalnız xarici eşitmə ilə qəbul edirik. Buna görə, istər canlı dinlədikdə, istər səs yazısından eşitdikdə əksər adamların səsində çox fərq hiss etmirik. Bəzi adamlar üçün fərq çox hiss olunandır, bu da onların səsinin xüsusi parametrlərə sahib olmasına görədir.
Biryumurta ekizlərinin səsləri tamama yaxın eyni olduğuna görə onların hər biri əsl səsini əkiz tayının ifasında canlı olaraq eşidir.
Uykusuzluğa ne kadar dayanabiliriz?
Uykusuzluğa ne kadar dayanabiliriz?
Ömrümüzü nasıl geçirdiğimize bakarsak ilginç şeylerle karşılaşırız.
78 yaşına geldiğimizde kaba bir hesapla dokuz yılımızı televizyon seyrederek, dört yılımızı araba sürerek, 92 günümüzü tuvalette, 48 günümüzü ise seks ile geçirmiş oluruz.
Fakat ömür boyu yaptığımız etkinliklerin en uzunu hiç şüphesiz uykudur. 78 yaşına bastığımızda, uykuda geçirdiğimiz zaman 25 yılı bulmuş olacaktır. Peki, bu süreyi biraz daha azaltmak mümkün müdür? En fazla ne kadar süreyle uyanık kalınabilir? Uykusuz kalmanın sonuçları nelerdir?
Kendimizi uykusuzlukla sınamaya kalktığımızda bunun ne kadar zor olduğunu görürüz. Uzmanlar uyuma dürtüsünün yemenin bile önüne geçtiğini, uyumamak için ne kadar çabalasak da beynimizin kendiliğinden uykuya dalacağını söylüyor.
Neden uyuruz?
Uyuma dürtüsünün neden bu kadar güçlü olduğu bilinmiyor. Uzmanlar uykunun tam olarak nasıl bir fonksiyonu olduğunun hala açıklanmaya ihtiyacı olduğunu, fakat genel olarak vücudumuzdaki sistemleri yeniden ayarladığını belirtiyor. Araştırmalar ayrıca düzenli ve gerektiği kadar uyumanın iyileşmeyi sağladığını, bağışıklığı güçlendirdiğini ve metabolizmayı düzenlediğini de gösteriyor.
Öte yandan yeterince uyumama halinde diyabet, kalp hastalıkları, obezite depresyon ve diğer rahatsızlıklara dair risklerin arttığı biliniyor. Belki de bu yüzden uyumamız gerektiğinde yorgunluk, enerji azlığı, gözlere bastırılıyormuş hissi duyarız. Uykuya karşı direndikçe konsantrasyonumuz ve kısa dönemli hafıza oluşturma yeteneğimiz dibe vurur.
Tüm bu yan etkileri görmezden gelirsek akli dengesizlik baş gösterir; ruhsal bir gelgit, paranoya ve halüsinasyon başlar. Amerika’da uzun yol tır şoförleri bu durumu anlatmak için “kara köpeği görmek” deyimini kullanır. Yolda gölgeler belirmeye başlar. Aracı kenara çekme vakti gelmiştir.
Uykusuzluk durumunda bedende de buna paralel bir inişe geçme söz konusudur. Kanda adrenalin ve kortizol gibi stres hormonları artar, tansiyon yükselir; kalp ritmi düzensizleşir, bağışıklık sistemi sarsılmaya başlar. Uykusuz kalan insanlar bu nedenle daha kolay hastalanır.
Fakat uyuduktan sonra bütün bunlar düzelir; yani uykusuzluğun yarattığı hasar kalıcı değildir.
Hiç uyumamak
Peki, hiç uyunmadığı durumlarda ne olur? Ölümcül Kalıtsal Uykusuzluk adı verilen ve nadir görülen bir genetik bozukluk aşırı uykusuzluğun ağır sonuçlarına dair çarpıcı bir görünüm çiziyor.
Dünya çapında 40 ailede bu genetik bozukluk biliniyor. Bir tek kusurlu genin beyinde hasara yol açması ve özellikle uykuyu düzenleyen talamus bölgesini etkilemesi nedeniyle uykusuzluk hastalığı baş gösteriyor.
Günlerce uyumamak aşırı terlemeye, gözbebeklerinin iğne ucu kadar küçülmesine neden oluyor. Birkaç hafta sonra ise uykuya dalma hali, uyurgezerlik ve istemsiz kas hareketleri başlıyor. Kilo kaybı ve demans
unama), ardından da ölüm baş gösteriyor.
Uykusuzluk öldürür mü?
Fakat burada ölüme uykusuzluğun değil, hastalığın beyinde yarattığı hasarın neden olduğu düşünülüyor. (İşkence yöntemi olarak uygulanan uykusuz bırakmadan dolayı tutukluların büyük acılar çektiği biliniyor; fakat bugüne kadar kimsenin öldüğü görülmemiştir.)
Hayvanlar üzerinde yapılan deneylerde de doğrudan uykusuzluğun olmasa da ondan kaynaklı gelişmelerin ölüme yol açabileceği görülmüştür. Uykuya dalmak üzere olan sıçanlar günde bin kez uyandırılmış, uzun süre uykudan mahrum bırakılınca vücut sistemleri çökmüş, vücut ısıları düzensizleşmiş, fazla yemelerine rağmen kilo kaybı görülmüştü. Uzmanlar ölüme uykusuzluğun mu yoksa ondan kaynaklı stresin mi neden olduğuna dair ayrımın zor olduğunu belirtiyor.
Rekor kimde?
Bütün bunlar uykusuz kalmanın sınırlarını zorlama konusunda caydırıcı etkenler olabiliyor. Peki, insanın uykusuzluğa ne kadar dayanabileceği konusunda bir deney var mı?
Bu konuda rekor Randy Gardner adlı Amerikalıya ait. Gardner, 1964’te 17 yaşındayken yapılan bir bilim fuarında yaptığı gönüllü deneyde, 11 günden fazla (264 saat) süreyle uyanık kalmıştır. Daha az güvenilir başka kaynaklar, 1977’de bir İngiliz kadının 18 gün boyunca sallanan iskemlede sallandığını belirtiyor.
Guinness Rekorlar Kitabı, insanların kasıtlı uyanık kalarak kendilerine zarar verebileceği gerekçesiyle birkaç yıl önce bu alandaki denemeleri kayda geçirmeye son verdi. #uyku#sleep
Ömrümüzü nasıl geçirdiğimize bakarsak ilginç şeylerle karşılaşırız.
78 yaşına geldiğimizde kaba bir hesapla dokuz yılımızı televizyon seyrederek, dört yılımızı araba sürerek, 92 günümüzü tuvalette, 48 günümüzü ise seks ile geçirmiş oluruz.
Fakat ömür boyu yaptığımız etkinliklerin en uzunu hiç şüphesiz uykudur. 78 yaşına bastığımızda, uykuda geçirdiğimiz zaman 25 yılı bulmuş olacaktır. Peki, bu süreyi biraz daha azaltmak mümkün müdür? En fazla ne kadar süreyle uyanık kalınabilir? Uykusuz kalmanın sonuçları nelerdir?
Kendimizi uykusuzlukla sınamaya kalktığımızda bunun ne kadar zor olduğunu görürüz. Uzmanlar uyuma dürtüsünün yemenin bile önüne geçtiğini, uyumamak için ne kadar çabalasak da beynimizin kendiliğinden uykuya dalacağını söylüyor.
Neden uyuruz?
Uyuma dürtüsünün neden bu kadar güçlü olduğu bilinmiyor. Uzmanlar uykunun tam olarak nasıl bir fonksiyonu olduğunun hala açıklanmaya ihtiyacı olduğunu, fakat genel olarak vücudumuzdaki sistemleri yeniden ayarladığını belirtiyor. Araştırmalar ayrıca düzenli ve gerektiği kadar uyumanın iyileşmeyi sağladığını, bağışıklığı güçlendirdiğini ve metabolizmayı düzenlediğini de gösteriyor.
Öte yandan yeterince uyumama halinde diyabet, kalp hastalıkları, obezite depresyon ve diğer rahatsızlıklara dair risklerin arttığı biliniyor. Belki de bu yüzden uyumamız gerektiğinde yorgunluk, enerji azlığı, gözlere bastırılıyormuş hissi duyarız. Uykuya karşı direndikçe konsantrasyonumuz ve kısa dönemli hafıza oluşturma yeteneğimiz dibe vurur.
Tüm bu yan etkileri görmezden gelirsek akli dengesizlik baş gösterir; ruhsal bir gelgit, paranoya ve halüsinasyon başlar. Amerika’da uzun yol tır şoförleri bu durumu anlatmak için “kara köpeği görmek” deyimini kullanır. Yolda gölgeler belirmeye başlar. Aracı kenara çekme vakti gelmiştir.
Uykusuzluk durumunda bedende de buna paralel bir inişe geçme söz konusudur. Kanda adrenalin ve kortizol gibi stres hormonları artar, tansiyon yükselir; kalp ritmi düzensizleşir, bağışıklık sistemi sarsılmaya başlar. Uykusuz kalan insanlar bu nedenle daha kolay hastalanır.
Fakat uyuduktan sonra bütün bunlar düzelir; yani uykusuzluğun yarattığı hasar kalıcı değildir.
Hiç uyumamak
Peki, hiç uyunmadığı durumlarda ne olur? Ölümcül Kalıtsal Uykusuzluk adı verilen ve nadir görülen bir genetik bozukluk aşırı uykusuzluğun ağır sonuçlarına dair çarpıcı bir görünüm çiziyor.
Dünya çapında 40 ailede bu genetik bozukluk biliniyor. Bir tek kusurlu genin beyinde hasara yol açması ve özellikle uykuyu düzenleyen talamus bölgesini etkilemesi nedeniyle uykusuzluk hastalığı baş gösteriyor.
Günlerce uyumamak aşırı terlemeye, gözbebeklerinin iğne ucu kadar küçülmesine neden oluyor. Birkaç hafta sonra ise uykuya dalma hali, uyurgezerlik ve istemsiz kas hareketleri başlıyor. Kilo kaybı ve demans
unama), ardından da ölüm baş gösteriyor.Uykusuzluk öldürür mü?
Fakat burada ölüme uykusuzluğun değil, hastalığın beyinde yarattığı hasarın neden olduğu düşünülüyor. (İşkence yöntemi olarak uygulanan uykusuz bırakmadan dolayı tutukluların büyük acılar çektiği biliniyor; fakat bugüne kadar kimsenin öldüğü görülmemiştir.)
Hayvanlar üzerinde yapılan deneylerde de doğrudan uykusuzluğun olmasa da ondan kaynaklı gelişmelerin ölüme yol açabileceği görülmüştür. Uykuya dalmak üzere olan sıçanlar günde bin kez uyandırılmış, uzun süre uykudan mahrum bırakılınca vücut sistemleri çökmüş, vücut ısıları düzensizleşmiş, fazla yemelerine rağmen kilo kaybı görülmüştü. Uzmanlar ölüme uykusuzluğun mu yoksa ondan kaynaklı stresin mi neden olduğuna dair ayrımın zor olduğunu belirtiyor.
Rekor kimde?
Bütün bunlar uykusuz kalmanın sınırlarını zorlama konusunda caydırıcı etkenler olabiliyor. Peki, insanın uykusuzluğa ne kadar dayanabileceği konusunda bir deney var mı?
Bu konuda rekor Randy Gardner adlı Amerikalıya ait. Gardner, 1964’te 17 yaşındayken yapılan bir bilim fuarında yaptığı gönüllü deneyde, 11 günden fazla (264 saat) süreyle uyanık kalmıştır. Daha az güvenilir başka kaynaklar, 1977’de bir İngiliz kadının 18 gün boyunca sallanan iskemlede sallandığını belirtiyor.
Guinness Rekorlar Kitabı, insanların kasıtlı uyanık kalarak kendilerine zarar verebileceği gerekçesiyle birkaç yıl önce bu alandaki denemeleri kayda geçirmeye son verdi. #uyku#sleep
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)
